Munum við eignast fleiri Marel?
Samkeppnishæfni íslenskra fyrirtækja í bláa hagkerfinu
Mörg þeirra fyrirtækja, sem sprottið hafa upp í tengslum við sjávarútveginn, hafa náð umtalsverðri markaðshlutdeild á stærri markaðssvæðum og engin tæknigrein hérlendis hefur viðlíka styrk á alþjóðavísu. Þrátt fyrir þessa fjölgun og oft framúrskarandi tækni, eru flest fyrirtækin lítil og búa við óstöðugt markaðsumhverfi. Kann það að breytast og hvað þarf til? Verða til fleiri Marel á komandi árum?
Sjávarútvegur er trompið!
Í rannsóknum á samkeppnishæfni þjóða eru oft tekin dæmi af sérstöðu einstakra landa í ákveðnum iðn- og tæknigreinum. Á tilteknum svæðum hefur þannig byggst upp net eða klasar fyrirtækja sem hafa eflt svæðið og gert það samkeppnishæft á alþjóðamarkaði. Þekkt eru dæmin um bílaiðnaðinn í Þýskalandi og Svíþjóð, skó- og fataiðnaðinn á Ítalíu og Sílikonadal í Kaliforníu svo nokkur dæmi séu tekin. Með þessum klösum fyrirtækja hafa löndin skapað sér sterka ímynd og fjölmörg fyrirtæki náð umtalsverðri markaðshlutdeild á sínum sviðum.
Hérlendis hefur okkar helst tromp í samkeppni við önnur lönd verið sjávarútvegur og þar hefur fyrst og fremst verið horft til grunnatvinnuvegarins. Í skjóli hans eru hins vegar tækni- og hliðarafurðafyrirtækin sem tengjast sjávarútvegi og vaxa mörg hver mun hraðar en öflugustu sjávarútvegsfyrirtækin. Eins og Sjávarklasinn hefur fjallað um í röskan áratug eru helstu vaxtartækifæri sjávarútvegs ekki í grunnatvinnuveginum sjálfum, þ.e. veiðum og frumvinnslu, heldur í öllu hinu. Þar liggja tækifæri Íslendinga til að skapa sér nafn sem Sílikonadalur sjávarútvegs á heimsvísu.
Sjávarklasinn hefur gert reglulegar úttektir á tæknigeiranum í sjávarútvegi og fyrirtækjum sem tengjast nýtingu hliðarafurða. Í báðum þessum greinum er fjöldi nýrra dæma af sigrum og nægir þar að nefna vöxt ráðsettra fyrirtækja á borð við Lýsi, Marel, Héðinn og Hampiðjuna og sigra nýsköpunarfyrirtækja eins og Kerecis, Ensímtækni, Genís, Learncove, Stiku, Hefring og Ankeris. En langflest íslensku tæknifyrirtækin, sem eru 60-80 talsins, vaxa fremur hægt.
Markaðshlutdeild sem vísbending
Fyrirtæki, sem búa við sterka markaðsstöðu á alþjóðamarkaði njóta þess á margan hátt. Þau skila betri ábata af rekstrinum, laða til sín hæft starfsfólk, vörumerki þeirra nýtur þess að vera með sterka stöðu og fyrirtækin geta orðið eins konar segull fyrir nýsköpun á þeirra sviðum. En hvar standa íslensku nýsköpunarfyrirtækin í sambandi við markaðshlutdeild á alþjóðamarkaði?
Sjávarklasinn óskaði eftir upplýsingum frá tæknifyrirtækjum og fyrirtækjum með hliðarafurðir um markaðshlutdeild þeirra á stærri mörkuðum. Í svörum margra fyrirtækjanna kom fram að erfitt væri að ákveða hve stór markaðurinn væri þar sem ólík tækni og vinnubrögð væru við lýði og því erfitt að segja til um markaðshlutdeild íslenskrar tækni. Lang flest fyrirtækin eru einnig lítil eða meðalstór. Marel (Valka og Curio), Hampiðjan og Lýsi standa hér upp úr en þessi fyrirtæki eru með lang mesta veltu og umtalsverða markaðshlutdeild á sínum sviðum. Önnur blá fyrirtæki sem hafa hvað sterkustu stöðu á sínum mörkuðum eru meðal annars Héðinn, Kerecis, Sæplast, Trackwell, Skaginn3X, Benchmark Genetics, Thorice, Samey Robotics og Vaki. Í þessum tilfellum er mismunandi hvaða markaðshlutdeild fyrirtækin hafa og á hvaða mörkuðum þau starfa. Fyrirtæki eins og Sæplast er með afgerandi markaðshlutdeild í fiskikörum í tilteknum löndum utan Íslands. Trackwell er með hágæða útgerðar- og fiskveiðistjórnunarkerfi sem keppa við ólík innanhússkerfi og excel. Önnur tæknifyrirtæki eru með leiðandi markaðshlutdeild í tilteknum vinnslulínum eða sérhæfðri tækni, verksmiðjum eða vinnsluaðferðum.
Í viðræðum við forsvarsmenn fyrirtækjanna kom fram að fyrirtækin eru með tæknilausnir sem eru með sterka stöðu á markaði. Þetta geta verið lausnir í uppýsingatækni yfir í einstaka vélbúnað, sem náð hefur sterkri stöðu á erlendum mörkuðum eins og fiskimjölsverksmiðjur, lausfrystar, marningsvélar, rafvindur, hausaskurðarvélar, þurrkunarbúnaður, hreinsitækni og róbótar svo eitthvað sé nefnt.
Fyrirtæki í hliðarafurðum
Fyrirtækjum í þróun hliðarafurða sem tengjast sjávarafurðum hefur einnig fjölgað hratt. Elstu fyrirtækin eru Lýsi hf., niðursuðuverksmiðjur með þorsklifur og hausaþurrkun. Þá koma fyrirtæki eins og Primex og Ensímtækni. Í þorskalýsi hefur Lýsi sterka stöðu á stærri mörkuðum og niðursuðuverksmiðjur með þorsklifur eru jafnframt með sterka markaðshlutdeild á mörkuðum sem eru þó aðallega í nokkrum löndum. Nýrri fyrirtækin í nýtingu hliðarafurða eru komin mislangt, allt frá Kerecis og Genis yfir til sprota sem hófu starfsemi sína í Sjávarklasanum í byrjun þessa árs. Kerecis er með afar sterka stöðu á stórum mörkuðum með sínar vörur.
Erfitt er að segja til um markaðsstöðu þeirrra nýsköpunarfyrirtækja í hliðarafurðum í hvítfiski, laxi og skel, sem eru á þriðja tug, en í fæstum tilfellum er um að ræða fyrirtæki sem stefna á einkaleyfisvarðar vörur. Þó svo sé ekki kann staða fyrirtækjanna, hvort sem er í framleiðslu kollagens, kítósans, omega, leðurframleiðslu o.s.frv. að geta orðið sterk á alþjóðavísu.
Meiri veltuaukning hjá stærri fyrirtækjum
Í athugun Sjávarklasans voru skoðaðar veltutölur hjá 38 litlum eða meðalstórum tæknifyrirtækjum sem tengjast sjávarútvegi. Þessi fyrirtæki voru með veltu sem nam alls 34 milljörðum.
Af þessum fyrirtækjum eru 14 fyrirtæki með veltu yfir 1 milljarði á ári. Velta þeirra nam um 26 milljörðum árið 2022 og veltuaukning þeirra á árunum 2018-2022 var 10%. Flest þessara fyrirtækja eru í veiðafæragerð, umbúðaframleiðslu og kælingu. Tvö þeirra hafa verið yfirtekin af Marel á þessu tímabili, Curio og Valka. Teledyne Gavia, Trefjar og Valka eru þau fyrirtæki sem hafa vaxið hraðast í þessum flokki.
Fyrirtæki með veltu undir 1 milljarði eru 24 talsins en þau eru með veltu upp á alls 7,2 milljarða og árleg veltuaukning þeirra á timabilinu 2018-2022 var 7%. Af þessum 24 fyrirtækjum eru 6 fyrirtæki sem standa upp úr og auka veltu sína um 100-500% á þessu tímabili. Þetta eru fyrirtækin Thorice, Traust Þekking, Rafnar, Markus Lifenet, Klaki Tech og Vélfag. Nær öll þessi fyrirtæki hafa þróað framúrskarandi tækni eða hönnun af einhverju tagi.
Í athugunum hér að framan voru tvö lang stærstu fyrirtækin, Marel og Hampiðjan, skoðuð sérstaklega. Árleg veltuaukning þeirra á sama árabili,þ.e. 2018-2022 var um 12%. Tæknifyrirtæki virðast njóta bæði stærðarhagkvæmni og sterkrar markaðshlutdeildar.
Áskorun minni tæknifyrirtækja
Vandi margra þeirra tæknifyrirtækja, sem mynda framvarðasveit Íslands í þessum klasa nýsköpunar sem tengist hafinu, er að þrátt fyrir framúrskarandi tækni eða framleiðslu er erfitt fyrir þessi litlu fyrirtæki að færa út kvíarnar, styrkja sig í öðrum matvælagreinum, og byggja alþjóðlegt sölunet. Í samtali við fulltrúa eins tæknifyrirtæksins kom fram að þótt fyrirtækið sé með leiðandi stöðu í lausfrystum þá séu gríðarlegar sveiflur á markaðnum. Eitt árið er eftirspurnin á heimsvísu mjög mikil en næsta ár á eftir nær hún einungis helmingi veltu ársins á undan. Sömu sögu var að segja af fyrirtækjum með sérhæfðar vinnslueiningar fyrir fisk, fiskprótín o.fl. Fyrirtæki með eina eða tvær vörur, sem hafa sterka samkeppnisstöðu, eru því í erfiðleikum að nýta sér þessa stöðu þar sem sveiflur kunna að vera miklar. Fjárfestar eru síður reiðubúnir til að leggja í umtalsverðar fjárfestingar og markaðssetningu í fyrirtækjum sem búa við jafn óstöðuga eftirspurn.
Eftir því sem fleiri minni og meðalstór tæknifyrirtæki geta víkkað út kaupendahópinn – selt t.d. kælilausn fyrir hvítfiskvinnslu einnig í eldi eða kjúklingavinnslu, toghlera fyrir umhverfisrannsóknir eða olíuleit, prótínvinnslu fyrir eldi eða landbúnað o.s.frv., skapast tækifæri til að jafna betur út sveiflur í eftirspurn. Þetta eru ýmis tæknifyrirtæki þegar að gera eins og Thorice, Samey, Vaki og nokkur fjöldi annarra fyrirtækja að tileinka sér. Þannig ná þau fyrirtæki sem dýpka sinn markað möguleika til að auka stöðugleika í veltu.
Sömu sögu er að segja af nýsköpunarfyrirtækjum í hliðarafurðum. Þessi fyrirtækjahópur þarf að skoða tækifæri til samstarfs og samruna. Samlegðaráhrif í markaðssetningu geta verið mikil ef fyrirtækin taka sig til og koma fram með sameiginlegt vörumerki og/eða efla sölusamstarf. Meira getur þó komið til.
Þrátt fyrir framúrskarandi tækni eða framleiðslu er erfitt fyrir þessi litlu fyrirtæki að færa út kvíarnar, styrkja sig í öðrum matvælagreinum, og byggja alþjóðlegt sölunet.
Stærri einingar styrkja samkeppnisstöðu
Samruni íslenskra tæknifyrirtækja í stærri einingar, einingar sem geta boðið breytt úrval tæknibúnaðar eða stóra vörulínu í t.d. heilsu- eða bætiefnum, er án efa ein farsælasta leiðin til að efla þessi fyrirtæki enn frekar. Þessi fyrirtæki eiga auðveldar með að dreifa áhættunni, leggja meira í rannsóknir og nýsköpun, efla markaðsstarf og sækja fjármagn bæði hér og erlendis.
Þegar horft er á stóran hóp lítilla tæknifyrirtækja á ýmsum sviðum hérlendis sem tengjast hafinu þá er ljóst að mörg þeirra kunna að púslast vel saman. Fjöldi minni fyrirtækja í upplýsingatækni sem lýtur að hafinu, stjórnun um borð í skipum og umhverfisvakt gætu haft hag af samruna. Gæti orðið til stór eining með samruna fyrirtækja sem bjóða hvers kyns kælitækni, umbúðatækni og bátaframleiðslu? Gætu fyrirtæki sameinast sem bjóða tækni til að vinna eða afurðir úr fiskimjöli og próteinum eða annarri fullvinnslu aukaafurða úr fiski? Eða fyrirtæki sem sérhæfa sig í verkfræðihönnun og bygging vinnslurýma fyrir matvælavinnslu og hönnun og uppbyggingu landeldis? Það er alla veganna þörf að skoða þessi tækifæri og þar geta fjárfestingarsjóðir haft mikið að segja. Fleiri Marel geta verið í kortunum!
Samruni íslenskra tæknifyrirtækja í stærri einingar, einingar sem geta boðið breytt úrval tæknibúnaðar eða stóra vörulínu í t.d. heilsu- eða bætiefnum, er án efa ein farsælasta leiðin til að efla þessi fyrirtæki enn frekar.
Fyrir frekari upplýsingar, vinsamlegast hafið samband við höfund; Þór Sigfússon: Thor@sjavarklasinn.is