Ferðaþjónusta

Undir haftengda ferðaþjónusta í Sjávarklasanum falla fyrirtæki sem bjóða upp á afþreyingu tengda hafinu eða gera út báta vegna skoðunarferða við strendur landsins. Einnig helstu söfn sem gera hafinu og haftengdri starfsemi skil.

Einn stærsti angi alþjóðlegrar ferðaþjónustu er haftengd ferðaþjónusta. Stærsti hluti þeirrar þjónustu tengist suðlægum slóðum sól, sjó og strandlífi. Sú haftengda ferðaþjónusta sem hér er boðið upp á er eins og gefur að skilja af öðrum toga. Haf og strendur landsins hafa mikið aðdráttarafl vegna mikillar og sérstakrar náttúrufegurðar og fjölbreytts lífríkis. Þetta er það sem heillar bæði íslenska og erlenda ferðamenn og hefur uppbygging á þjónustu í tengslum við haftengda ferðaþjónustu farið vaxandi. Hafið hefur alla tíð verið nýtt til siglinga og flutninga á vöru, en í auknu mæli fara nú farþegaflutningar um íslenkt hafsvæði á erlendum skemmtiferðaskipum, sem hér hafa viðkomu, og fjölgar nokkuð stöðugt.

Staðan hér á landi

Vöxtur ferðaþjónustu á Íslandi hefur verið hraður á síðustu áratugum. Að jafnaði hefur aukningin verið 5,3% á milli ára síðustu 10 ár. Árið 2003 komu alls um 320 þúsund ferðamenn til landsins og voru gjaldeyristekjur af erlendum ferðamönnum alls 37,3 milljarðar króna. Á árinu 2009 komu 494 þúsund ferðamenn til landsins og um 69 þúsund dagsferðamenn með skemmtiferðaskipum. Ferðaneysla hinna erlendu gesta á Íslandi var liðlega 112 milljarðar króna. Ef tekin eru með umsvif íslenskra ferðaþjónustufyrirtækja utan Íslands hækka gjaldeyristekjurnar í 155 milljarða króna og verða tæplega 20% af útfluttri vöru og þjónustu og rúmlega 10% af vergri landsframleiðslu. Samkvæmt tölum frá Ferðamálastofu eru starfsmenn í ferðaþjónustu og tengdum greinum 8.500, eða um 5,1% af heildarfjölda starfa 2009.

Fjölmörg fyrirtæki starfa í haftengdri ferðaþjónustu og flest fyrirtækin einbeita sér að náttúruskoðun þar sem hvalir, fuglar og selir eru meginaðdráttaraflið. Einnig eru nokkur fyrirtæki sem bjóða upp á sjóstangaveiði og ýmsar íþróttir og afþreyingu er tengist síðan hafinu eins og t.d kajakasport, skútusiglingar, sjósund og sportköfun. Fjölmörg söfn starfa í landinu sem tengjast síðan hafinu þar sem atvinnusögu og lífriki hafsins eru gerð skil. Skýrsluhöfundar fundu um 40 fyrirtæki sem eru í þessum hluta klasans, en gera verður ráð fyrir að þess utan starfi fjölmargir einyrkjar og smærri fyrirtæki í greininni sem eru ekki sérlega sýnilegir og því er erfitt að ná vel utan um heildarumsvif.

Þegar erlendir ferðamenn eru spurðir að því hvaða afþreyingu þeir hafi nýtt meðan þeir dvöldu hér á landi svara 82% að þeir hafi farið í náttúruskoðun. Töluvert af þeirri náttúruskoðun er tengd hafinu.

Fjölmörg svæði, þar sem haf og land mætast með fallegum sandfjörum, fuglabjörgum og sérstæðum klettamyndunum, draga til sín fjölda ferðamanna, en erfitt er að tengja slíka náttúruskoðun beint við fyrirtæki í haftengdri starfsemi. Öðru máli gegnir um starfsemi safna og fyrirtækja sem bjóða upp á hvalaskoðun eða bátsferðir. Á landinu öllu eru auðvitað fjölmörg söfn er tengjast ýmsum þáttum þjóðlífsins, en fjöldi safna er tengjast hafinu er þó töluvert fyrirferðamikill. Það safn er fellur undir þennan flokk og er stærst er án efa Sjóminnjasafnið Víkin í Reykjavík sem sett var á stofn 2005, en þar eru um 10 starfsmenn. Annað safn sem starfað hefur um nokkurra ára skeið og tengist hafinu er Hvalasafnið á Húsavík, en safnið tengist þeirri starfsemi sem þar hefur verið byggð upp í kringum hvalaskoðun.

Mynd 24 – Hvaða afþreyingu velja ferðamenn? (%)

Helstu söfn er tengjast hafinu

• Hafíssetrið
• Hvalasafnið á Húsavík SES
• Sjóminjasafn Austurlands
• Sjóminjasafnið á Eyrarbakka
• Sjóminjasafnið á Húsavík
• Síldarminjasafn Íslands
• Sjóminjasafnið í Sjóminjagarðinum
• á Hellissandi
• Selasetrið Hvammstanga
• Saltfisksetrið
• Víkin, sjóminjasafn Reykjavík

Hvalaskoðun er sá hluti þessa haftengdrar ferðaþjónustu sem hefur verið hvað mest áberandi, en töluvert samstarf er á milli fyrirtækja í þeirri grein. Á hverju ári eru rúmlega 120.000 manns sem fara í hvalaskoðunarferðir og umsvifin í hvalaskoðun eru talin vera um einn milljarður. Mörg af þeim fyrirtækjum sem bjóða upp á hvalaskoðun bjóða einnig upp á aðra náttúruskoðun og sjóstangaveiði. Talið er að velta sem tengist sjóstangaveiði sé um einn milljarður króna, en möguleikar eru taldir töluverðir á að auka þau umsvif. Víða erlendis er mikill áhugi á sjóstangaveiði. Í Þýskalandi eru t.d. 750.000 meðlimir skráðir í sjóstangaveiðiklúbba og ferðalag til Íslands er fyrir þessa áhugamenn mikið ævintýri.

Einn angi haftengdrar ferðaþjónustu tengist væntanlega þeim höfnum landsins sem bjóða upp á aðstöðu fyrir erlend skemmtiferðaskip. Mikil aukning er í komum þessara skipa til landsins. Fyrir um 20 árum komu 20 skemmtiferðaskip á ári með 8-12.000 farþega. Síðustu ár hafa skipin verið um 80 og farþegarnir í kringum 70.000. Mörg þessara skipa eru með 5-8.000 farþega innanborðs.

Reykjavík er vinsælasti viðkomustaður skemmtiferðaskipa er hingað koma, en um 95% af þeim skemmtiferðaskipum sem koma til landsins koma til Reykjavíkur. Fyrir utan komur skemmtiferðaskipa eru svo stundaðar reglubundnar siglingar til Seyðisfjarðar með ferjunni Norrænu, en árið 2010 voru farþegar Norrænu 15.500 manns.

Fyrirtækjum sem bjóða upp á aðra afþreyingu sem tengist hafinu hefur verið að fjölga smátt og smátt. Fyrirtæki eins og Borea adventures bjóða upp á siglingar um firði landsins og einnig ferðir á seglskútu um firði Grænlands. Nokkur fyrirtæki bjóða upp á þjónustu í tengslum við kajakasiglingar og köfun við landið. Að lokum hefur afþreying, sem fyrst og fremst hefur verið tengd við suðrænni lönd, notið meiri athygli. Má þar nefna brimbrettasiglingar og sjósund.

Helstu fyrirtæki sem bjóða upp á hvalaskoðun og bátsferðir.

• Hvala og höfrungaskoðunin
• Elding hvalaskodun
• Gentle Giants
• Hvalalíf ehf.
• Norðursigling
• Sérferðir ehf. // Special Tours
• Bátaferðir ehf.
• Eyjasigling ehf.
• Haffari ehf.
• Jökulsárlón ehf
• Papeyjarferðir
• Sæferðir ehf
• Sjósigling/Hafgull ehf.
• Fisherman.is
• Selasigling ehf.
• Borea adventures
• Viking boat tours

Staðan erlendis

Ferðaþjónusta er einn af grunnatvinnuvegum meðal margra þjóða og ein af þeim atvinnugreinum sem skapar mest umsvif og flest störf í heiminum. Ef litið er til mismunandi tegunda ferðaþjónustu er haftengd ferðaþjónusta ein mikilvægasta tegund ferðaþjónustu og sá angi hennar sem er í hvað örustum vexti.

Eftir niðursveiflu í kjölfar efnahagskreppunnar virðist sem ferðaþjónustan í heiminum sé nú að ná sér á strik á ný. Árin 2008 og 2009 voru fremur erfið, en árið 2010 var 5% vöxtur í ferðum bæði innanlands og millilanda á alþjóðavettvangi. Eyðsla ferðamanna erlendis var 781 milljarður evra og jókst um 7% 2010 í samanburði við árið áður, en það ár stóð greinin frammi fyrir 9% samdrætti milli ára. Ef litið er til fjölda gistinátta á heimsvísu var 7% samdráttur 2009 í samanburði við árið 2008, en árið 2010 var 5% aukning miðað við árið áður. Árið 2011 er gert er ráð fyrir að umsvifin verði komin á svipað ról og þau voru 2008. Út úr tölum frá World Travel Monitor má lesa að ferðamannaiðnaðurinn sé að ná sér á strik að nýju og fólk sé í auknu mæli að ferðast, en ferðirnar eru styttri.

Þegar litið er til þróunarinnar í Evrópu er talið að jafnvægi sé að nást þar á ný í ferðaþjónustu eftir efnahagsáföllin sem dunið hafa yfir álfuna og vegna þeirra áhrifa sem gosið í Eyjafjallajökli hafði. Árið 2010 var gert ráð fyrir 1-2% aukningu í ferðum, en samdrætti í fjölda gistinátta og eyðslu. Eini hluti markaðarins sem virðist vera á góðri siglingu er skemmtisiglingamarkaðurinn, en þar var 10% aukning milli ára 2010. Þróunin er þó mismunandi milli markaða. Í samanburði við árið áður gætti samdráttar í ferðaþjónustu árið 2010 t.d. í Bretlandi, og ferðir til Þýskalands stóðu í stað árið 2010 miðað við árið 2009, en smávægileg aukning 2-4% var í ferðum til Frakklands, Ítalíu og Spánar. Mest varð aukningin í ferðum til Norðurlandanna eða 5-8%, en samkvæmt gögnum sem skýrsluhöfundar höfðu frá European Travel Monitor var Íslands ekki getið þar.

Ef horft er fram á veginn má ætla að ferðamannaiðnaðurinn geti vænst töluverðrar aukningar ferðamanna frá þeim ríkjum sem eru nú að vaxa hvað hraðast í heiminum, en þá er átt við ríki eins og Kína, Indland, Brasilíu og Rússland. Hlutdeild ferðamanna frá þessum ríkjum hefur verið fremur lítil, en á væntanlega eftir að aukast verulega eftir því sem íbúum þessara landa, sem búa við bætt lífskjör, fjölgar. Einnig er talið að tækniþróun í hugbúnaðar- og fjarskiptatækni sé að breyta ferðamannaiðnaðinum töluvert. Pantanir fara nú t.d. meira í gegnum internetið en áður. Þetta hefur m.a. haft þau áhrif að minna er nú um hópferðir og meira um að fólk sé á eigin vegum. Samskiptamiðlar á netinu eru líka að breyta öllu markaðsstarfi og snjallsímar kalla á að upplýsingar og hugbúnaður sé þróaður til að mæta þeim möguleikum sem opnast með þeirri tækni.

Tækifæri og áskoranir

Þegar kemur að því að meta tækifæri í tengslum við haftengda ferðaþjónustu virðast möguleikarnir ótalmargir. Haf og strendur landsins hafa mikið aðdráttarafl, náttúrufegurðin er einstök og lífríkið fjölbreytt. Mikilvægi hafsins, vistkerfis þess og umhverfis, er ótvírætt fyrir frekari vöxt og viðgang ferðaþjónustu á Íslandi. Enn má ætla að fjölmargir möguleikar séu ónýttir í tengslum við siglingar á fallega staði við strendur landsins og með því að tengja saman ólíka valmöguleika ferðamannsins má líka ætla að ný tækifæri skapist. Þannig væri t.d. hægt að sjá fyrir sér samstarf ferðamennsku og ýmissa greina innan sjávarklasans sem gengi út á uppfræða ferðamenn um ýmislegt er lýtur að rannsóknum, tækni, gæðum og hollustu þeirrar vöru sem hér er framleidd. Einnig hafa komið upp hugmyndir um sjávardýragarð þar sem ferðamönnum gæfist tækifæri til að skoða ofan í undirdjúpin og kynnast þannig lífríkinu. Áhugi á málefnum hafsins hefur verið að aukast á alþjóðavísu og hér er kjörið að skapa aðstæður þar sem fólki er gert kleift að kynnast og fræðast meira um hafið. Eitt af því sem bent var á af viðmælendum skýrsluhöfunda var líka að eftir því sem fólk ferðaðist meira kæmi upp skýrari krafa um eitthvað sem nefna mætti upplifunartengda ferðaþjónustu. Þannig eru t.d. að spretta upp ferðaskrifstofur erlendis sem bjóða upp á eins konar tjaldferðir þar sem fólki gefst tækifæri til að komast nær náttúrunni, en nútímatækni og þægindi eru nýtt til þess að auka upplifunina og gera dvölina betri. Ferðir sem reyna á líkamlegt atgervi og hópvinnu hafa líka verið í boði hér á landi og erlendis um nokkurt skeið og telja má að í slíkum ferðum geti falist ákveðin vaxtarbroddur. Telja má líklegt að önnur nýting hafsins en í gegnum hefðbundnar skoðunarferðir muni áfram fara vaxandi, svo sem í tengslum við ferðaþjónustu og afþreyingu tengda útiveru, náttúruskoðun og frístundaveiðum.

Íslendingar hafa gert nokkrar tilraunir til þess að reka skemmtiferðaskip og eiga margir Íslendingar góðar minningar úr slíkum siglingum. Norðmenn hafa verið umsvifamiklir á þessu sviði, en Íslendingar hafa takmarkaða reynslu af slíkum rekstri. Verkefnið hér verður ugglaust að vinna að því að laða að erlend skemmtiferðaskip og skapa betri aðstöðu fyrir þau víða um land fremur en að stunda umfangsmikinn rekstur á þessu sviði.

Þegar litið er til þeirra áskorana sem greinin stendur frammi fyrir eru þær vissulega fjölmargar. Eitt meginvandamálið í ferðaþjónustu hér á landi yfirleitt er hversu stutt ferðamannatímabilið er. Fyrirtækin þurfa að glíma við mikið álag í fremur stuttan tíma, en utan þess tíma er lítið að gerast. Unnið er að því að í greininni og meðal yfirvalda að fá ferðamenn hingað til lands á öðrum tímum, en yfir sumarmánuðina, en ljóst má vera að haftengd ferðaþjónusta er þarna í sérstökum vanda því óhjákvæmilega er t.d erfiðara að bjóða upp á siglingar þegar vetra fer vegna veðuróvissu.

Töluverð áskorun er einnig að skipuleggja ferðir um náttúru sem er söluvænleg m.a. vegna þess að hún er nánast ósnortin. Hvernig er hægt tryggja að ágangur og álag verði ekki of mikið og fari þannig að bitna á fegurð svæðanna eða lífríki? Mikilvægt er að þeir sem starfa innan greinarinnar og einnig þeir er móta regluverkið séu sér meðvitaðir um þetta. Í þessu samhengi má einnig velta fyrir sér hvernig hægt sé að draga úr árekstrum þeirra sem nýta auðlindir hafsins og þeirra er sigla með ferðamenn um það.

Þegar kemur að rekstrarskilyrðum í greininni töldu nokkrir viðmælendur að skattlagning á greinina væri of mikil. Einnig var bent á að gjaldtaka hafnarsjóða af starfsemi ferðaþjónustufyrirtækja væri afar mismunandi. Bent var á að hér væri um unga grein að ræða þannig að mörg fyrirtæki væru fremur skuldsett vegna kaupa á tækjum og búnaði. Fyrir þá sem eru að bjóða upp á siglingar er stofn­kostnaður sérlega mikill því tæki og búnaður er dýr. Þess utan eru gerðar miklar kröfur til öryggi­sbúnaðar hjá þeim er stunda farþegaflutninga, mun meiri en ef einstaklingar eru að fjárfesta í bátum til eigin nota.

Að mati sumra er regluverkið hér of flókið og m.a. var talað um að hér væri það mun meira en t.d. í Noregi þar sem regluverkið var sagt minna og svigrúm fyrirtækja í ferðaþjónustu meira. Bent var á að allar reglur væru opnar fyrir túlkun og oftar en ekki væru reglurnar túlkaðar þannig að það væri atvinnustarfseminni í óhag.

(kafli úr skýrslu sjávarklasans)

Companies that fall under ocean related tourism in the Marine cluster are companies that offer recreational activities related to the ocean and operate boats for sight-seeing along the coast of Iceland. These also included the major museums that cover the ocean and ocean related activities.

One of the biggest national tourism is ocean related tourism. The biggest part relates to southern parts, sun, ocean and beach life. The ocean related tourism here in Iceland is of a different sort. The ocean and coastline of the country have big attractions due to great and unique beauty of the country as well as great biological diversity. This is what impresses tourists, both foreign and domestic. Development of services in ocean related activities has also been increasing.

The ocean has always been used for shipping and transportation of goods but passenger transportation has increased on Icelandic waters. Foreign cruise ships being the biggest part, making short stops and increasing steadily over the years.

(An abstract from a report by the Iceland Ocean Cluster.)